Kolesterol
Kolesterol, hayvanlarn vücut dokularndaki hücre zarlarnda bulunan ve kan plazmasnda tanan bir sterol, yani bir steroid ve alkol birleimidir. Daha düük miktarlarda bitkilerde de bulunur. İlk defa 1754'te safra talarnda kolesterol bulunduu için bu maddenin ismi Yunanca chole- (safra) ve steros (kat) sözcükleri ile kimyadaki -ol ekinden türetilmitir.
Kolesterol, özellikle hayvansal gdalarda bulunur ama vücuttaki kolesterolun ancak ufak bir ksm gda kaynakldr; çou vücut tarafndan sentezlenir. Vücudun her hücresinde bulunmakla beraber, onun sentezlendii veya hücre zarlarnn daha çok olduu organ ve dokularda, örnein karacier, omurilik ve beyinde, ayrca ateromlarda, kolesterolun younluu daha yüksektir. Kolesterol kanda normalden fazla bulunmas halinde damarlarda birikerek damar sertlemesine (ateroskleroz) yol açar. Bazen de safra pigmentleri ile birleerek safra talarnn oluumunda rol oynar.
Kolesterol pek çok biyokimyasal reaksiyonda yer almasna ramen özellikle lipoproteinlerin kolesterolü tama biçimleri ve kandaki kolesterol düzeyleriyle kalp hastalklar arasndaki balantdan dolay bilinir. Vücut, kolesterolü kullanarak hormonlar (kortizol, üreme hormonlar), D vitamini ve yalar sindiren safra asitlerini üretir. Bu ilemler için kanda çok az miktarda kolesterol bulunmas yeterlidir.
Eer kanda fazla miktarda kolesterol varsa kan damarlarnda birikir ve sertlemeye ve daralmaya (ateroskleroz veya arteriyoskleroz) yol açar. Aterosklerozda damar duvarnda biriken tek madde kolesterol deildir; akyuvarlar, kan phts, kalsiyum gibi maddeler de birikir. Ateroskleroza halk arasnda damar sertlii, damar kireçlenmesi de denir. Yüksek kan kolesterolünün zararlarndan bahsedilirken söz konusu olan "kötü kolesterol", yani düük younluklu lipoprotein (İngilizce low density lipoproteins LDL) tarafndan tanan kolesterol düzeyidir. Yüksek younluklu lipoprotein (İngilizce high density lipoproteins HDL) tarafndan tanan kolesterole "iyi kolesterol" denir.
Fizyolojisi
İlevi
Kolesterol hücre zarlarnn (membranlarnn) inas ve bakm için gereklidir. Kolesterol içeren membranlar daha geni scaklk aralnda akkanlklarn korurlar. Kolesterol, yalarn sindirimine yarayan safrann sentezlenmesinde kullanlr. Ayrca aralarnda yada çözünen vitaminlerin (A,D, E ve K vitaminleri gibi) metabolizmasnda rolü önemlidir. Aldosteron, testosteron, östrojen ve projesteron gibi steroid hormonlarnn ve kortizolun sentezlerinde yer alr. Baka aratrmalar kolesterolün sinir hücreleri arasndaki sinapslarda ve baklk sistemi hücrelerinin ilevlerinde rol oynadn gösterir. Hücre membrannn yapsna etkisi sonucunda hücre sinyal iletimine ve membranlardaki iyon ve proton geçirgenliine de etki eder.
Özellikleri
Kolesterol suda çok az çözündüünden kann sulu ksmnda tanamaz. Kolesterolün kanda tanmas, suda çözünebilen ve kolesterol ve dier ya türevlerini tayabilen lipoproteinler araclyla olur. Bu lipoproteinlerin yüzeyinde yer alan proteinler, kolesterolün hangi hücrelerden alnp hangi hücrelere tanacan belirler.
Sentezi ve hücre içine alm
Vücuttaki kolesterolün çou vücut tarafndan sentezlenir. Günlük üretimin %20-25'i karacierde gerçekleir, ayrca, ince barsak, adrenal bezleri ve üreme organlarndaki sentezlenme miktar dier dokulara kyasla daha yüksektir. Yaklak 70 kg arlndaki bir kiinin vücudunda toplam 35 g kolesterol vardr. Günlük dahili üretim miktar 1 g, besin yoluyla alnan miktar ise 200300 mg'dr. Barsaklara (safra ve besin yoluyla) giren 1.200-1.300 mg'n yars kana geçer.
Kolesterol çou hücre ve dokuda HMG-KoA Redüktaz enziminin balatt mevalonat yolu adl reaksiyon zinciri ile sentezlenir (sadaki ekle baknz). Konrad Bloch ve Feodor Lynen 1964 Nobel Tp ve Fizyoloji ödülünü, kolesterol ve ya asidi metabolizmasnn mekanizmas ve denetimi ile ilgili çalmalaryla kazandlar.
Vücut içinde tanmas
ilomikronlar kolesterol ve trigliseritleri ince barsaktan karaciere tar. Bu kolesterolün bir ksm besin yoluyla edinilmitir, bir ksm ise vücudun sentezleyip karacierden salglad safradan kaynaklanr. ilomikronlar tadklar lipitlerin bir ksmn vücuttaki dokulara brakp sonra karacier tarafndan alnrlar. ilomikronlarn kalmad yemek aras zamanlarda ise kolesterolün balca kayna karacierdir. Karacierde üretilen kolesterol ve dier lipitlerin vücuttaki dier dokulara ulatrlmas için çok düük younluklu lipoproteinlerin (VLDL) içinde kana salglanr. VLDL'de bulunan trigliserit ve kolesterol hücrelere aktarldkça VLDL'in yaps ve younluu deiir, önce IDL, sonra da LDL'ye dönüür. Bu sürecin sonunda arta kalan kolesterolü içeren LDL karacier tarafndan geri alnr. Kandaki LDL miktarnn yüksek olmas bu lipoproteinlerin arter damarlarnn çeperlerinde birikmesine yol açar, bu da aterosklerozun ilk aamasdr. Yüksek younluklu lipoproteinler (HDL) ise vücut hücrelerinde sentezlenen kolesterolü vücuttan atlmas için karaciere tar. (ayrntlar için lipoprotein maddesine baknz).
Hücre içinde kolesterol düzeyinin denetimi
Kolesterol biyosentezi, mevcut kolesterol seviyesine baldr, ancak bunu salayan homeostatik mekanizma henüz bilinmemektedir. Besin yoluyla gelen girdideki bir art, dahili üretimin azalmasna yol açar, besinden gelen miktarn azalmas da kart sonucu dourur. En önemli düzenleme mekanizmas, hücre içinde endoplazmik retikulumdaki kolesterol miktarnn SREBP1 ve 2 (İngilizce Sterol Regulatory Element Binding Protein, sterol düzenleme elemanna balanan protein 1 ve 2) tarafndan alglanmas ile gerçekleir. Kolesterol bulunduu zaman SREBP1 2 proteine balanr: SCAP (SREBP-cleavage activating Protein) ve Insig 1. Kolesterol seviyesi azald zaman Insig1, SREBP-SCAP kompleksinden ayrr, bu kompleks Golgi aygtna geçer ve orada S1P ve S2P (İngilizce Site 1 Protease ve Site 2 Protease) tarafndan kesilir (bu iki proteaz kolesterol seviyesi dütüü zaman SCAP tarafndan aktive olurlar). Ksalp bir transkripsiyon faktörüne dönüen SREBP hücre çekirdeine girer ve orada bir takm genlerin önünde yer alan SRE'ye (Sterol Regulatory Element) balanarak bu genlern transkripsiyonunu artrr. Bu genler arasnda HMG-CoA redüktaz ve LDL reseptörü genleri vardr. HMG-CoA redüktaz hücre içi kolesterol üretiminin artmasna neden olur, LDL reseptörü ise kanda dolaan LDL'in hücrelere balanp tamakta olduu kolesterolü hücrelere vermesini salar.
Kanda ar miktarda kolesterol olmas halinde bu kolesterol damarlarn çeperlerini oluturan hücrelerde birikir. Bu birikmeyle balayan ateroskleroz sonucunda damar tkanabilir ve tkanan damarn bulunduu organa bal olarak, kalp krizi veya inme meydana gelebilir.
Yukarda özetlenen mekanizmann büyük bölümü Michael Brown ve Joseph L. Goldstein tarafndan aça çkartld. Bu çalmalarndan dolay Brown ve Goldstein 1985 Nobel Tp ve Fizyoloji ödülünü kazandlar.
Vücuttan atm
Kolesterol karacierden safra araclyla atlr ve bir ksm ince barsak tarafndan geri alnr. Safra kesesi içinde, konsantrasyonunun yüksek olmas nedeniyle kristalleebilir ve bu durumda safra ta oluumuna yol açabilir (ancak daha ender olarak lesitin veya bilirübinden olumu safra talar da görülebilir).
Aterosklerozdaki rolü
Oksitlenmi kolesterol içeren küçük boyutlu LDL taneciklerinin yüksek düzeyde olduu hallerde bu LDL damar çeperlerinde aterom denen birikmelere yol açar, bu duruma ateroskleroz denir. Ateromlar hangi organn damarnda birikirse o organa ait hastalklar ortaya çkar. Örnein, kalbi besleyen atardamarlarda (koroner arterler) aterom koroner arter hastal'na, böbrek damarlarnda yüksek tansiyona ve böbrek yetmezliine, beyin damarlarnda ise inmeye yol açabilir.
HDL tanecikleri, özellikle büyük boyutlu HDL, ateromalardaki kolesterolü karaciere geri tayabilir. Bu yüzden yüksek HDL ile aterosklerozun yavalamas hatta gerilemesi ile ilikilidir. Aralarnda LDL, IDL ve VLDL bulunan dier lipoprotein türleri ateroskleroza yol açar. Bu lipoproteinlerde bulunan kolesterol miktar ile aterosklerozun ilerlemesi ilikili bulunmutur. Bu yüzden toplam kolesterol seviyesine deil bu kolesterolün ne kadarnn hangi tür lipoproteinlerde bulunduuna baklmaldr.
Amerikan Kardiyoloji Dernei (American Heart Association) kolesterol düzeyleri hakknda aadaki klavuzu hazrlamtr:
| Düzey mg/dL | Düzey mmol/L | Yorum |
| <200 | <5,2 | Düük kalp hastal riski için arzulanan düzey |
| 200-239 | 5,2-6,2 | Snrda yüksek risk |
| >240 | >6,2 | Yüksek risk |
Ancak günümüzdeki laboratuvar testleri LDL ve HDL kolesterolünü ayr ayr belirleyebildii için, bu basit klavuz artk biraz demode kalmtr. Arzulanan LDL düzeyi 100 mg/dL'dir (2,6 Mol/L), yakn zamanlarda elde edilen yeni bulgularn nda yüksek riskli kiilerde hedef <70 mg/dL düünülebilir. Toplam kolesterolün HDL kolesterola orannn 5:1 olmas daha da salkl saylabilir.
LDL ölçüm teknikleri aslnda LDL'yi dorudan ölçmez; ekonomik nedenlerden dolay LDL deeri u formüle göre hesaplanr:
- hesaplanan LDL deeri = toplam kolesterol - toplam-HDL - trigliserit deerinin %20'si
Kolesterol düzeyinin kontrol altnda tutulmas
Kolesterolü azaltmak için kiilerin hayat tarzlarnda deiiklik yapmalar gerekir. Amerikan Millî Kolesterol Eitim Program'nn bu konuda yapt öneriler öyledir:
Diyet
Kalp hastas olmayan bir kiide yüksek kolesterol bulunduu zaman doktorlar hastay genelde Amerikan Kardiyoloji Dernei'nin önerdii "Birinci Adm" diyetine balatr. Bu programda hasta günlük kalori gereksiniminin % 8-10'unu doymu yalardan, %30'dan azn yalardan almal, besin yoluyla günde 300 mg'dan fazla kolesterol almamal ve salkl bir kiloda kalmasna yetecek kaloriden fazlasn almamaldr. Eer bu diyet program kolesterol düzeylerinin inmesini salamazsa doktorlar "İkinci Adm" rejimi uygular; doymu ya miktar toplam kalorinin %7'sinin altna, kolesterol da 200 mg'n altna indirilir. "İkinci Adm" diyeti kalp hastalarna da uygulanr. Kolesterol düürücü diyete baladktan birkaç hafta sonra kolesterol seviyelerinin dümesi gerekir. Diyet yoluyla zaman içinde toplam kolesterol rakamlar 1050 mg/dL kadar düebilir.
| Gda | Kolesterol miktar (mg/100 g) | Gda | Kolesterol miktar (mg/100 g) |
|---|---|---|---|
| sr beyni | 3010[1] | dana özdeni | 250[2] |
| yumurta sars | 1234[3] | kaymak | 164[4] |
| koyun veya kuzu böbrei | 337[5] | tavuk (göüs) | 58[6] |
| domuz böbrei | 319[7] | beyaz peynir | 89[8] |
| domuz cieri | 301[9] | dana eti | 82[10] |
| dana cieri | 334[11] | mezgit | 67[12] |
| sr cieri | 275[13] | sr eti | 62[14] |
| tereya | 215[15] | balk | 45-75[16] |
Kilo kayb
Yüksek kilolu kiilerin kilolarn azaltmalar, özellikle düük HDL, yüksek trigliserit veya büyük bel çevresi (erkeklerde 100 cm, bayanlarda 85 cm) gibi yüksek risk faktörleri bulunduruyorlarsa, önemlidir.
Egzersiz
Düzenli fiziksel faaliyet (her gün, veya çou gün, 30 dakika) HDL'yi yükseltir, LDL'yi azaltr. Egzersiz özellikle yukarda belirtilen yüksek risk faktörlerini tayanlar için önemlidir.
İlaç tedavisi
Diyet, egzersiz ve kilo kaybnn fayda etmedii durumlarda kolesterol düzeylerinin kontrolü için lipit düürücü ilaç tedavisine ba vurulur. Statin grubundan ilaçlar, safra asidi ayrclar, nikotinik asit, fibratlar ve kolesterolün barsaklardan emilmesini engelleyen ilaçlar kolesterol kontrolünde kullanlr. Statin grubu ilaçlar özellikle çok etkilidir. Dier ilaçlar da bazen statinlerle beraber, bazen tek balarna etkili olur.
Doal ürünler
Balklarda bulunan omega-3 ya asitleri yalar da kolesterol kontrolünde kullanlr. keten tohumunun içerdii doymam ya asitleri de kolesterol kontrolünde kullanlr
Bitkilerde kolesterol
Baz kaynaklar (ve hatta ders kitaplar) bitkilerde kolesterol bulunmadn iddia etse de, bu doru deildir. Bu yanlgnn kayna bitkilerde kolesterolün çok daha az miktarda olmasdr (kolesterolün toplam lipit miktarna oran, hayvanlarda 5 g/kg, bitkilerde ise 0.05 g/kg'dr). Bitkilerde kolesterolden çok fitosterol adl steroller bulunur ama bitkiler hem kolesterolü hem dier sterolleri hücre membranlarnn inas için kullanrlar. Hayvan barsaklarnda bitki sterolleri emildikten sonra kolesterol hariç dierlerinin çou barsaa geri atlr.
Kaynakca
- İngilizce Wikipedia'da Kolesterol maddesinin 21.06.2006 tarihli sürümü
- Franszca Wikipedia'da Kolesterol maddesinin 21.06.2006 tarihli sürümü
- Third Report of the Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) Amerikan Salk Uzmanlarnca hazrlanm, yüksek kolesterol tedavisi için klavuz (İngilizce)
- ^ "Nutrition data: beef brain, raw". 4 Mays 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100504082019/http://www.nutritiondata.com:80/facts/beef-products/3461/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: veal thymus, raw". 2 Mays 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100502000337/http://www.nutritiondata.com:80/facts/beef-products/3479/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: egg yolk". 3 Nisan 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100403070403/http://www.nutritiondata.com:80/facts/dairy-and-egg-products/113/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: heavy cream". 28 Mart 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100328054032/http://www.nutritiondata.com:80/facts/dairy-and-egg-products/51/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: lamb kidney, raw". 20 Haziran 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100620213623/http://www.nutritiondata.com:80/facts/lamb-veal-and-game-products/4664/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: chicken breast, raw". 19 Nisan 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100419200455/http://www.nutritiondata.com:80/facts/poultry-products/701/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: pork kidney, raw". 28 Mays 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100528084044/http://www.nutritiondata.com:80/facts/pork-products/2192/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: feta cheese". 28 Mart 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100328061912/http://www.nutritiondata.com:80/facts/dairy-and-egg-products/18/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: pork liver, raw". 26 Mart 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100326002934/http://www.nutritiondata.com:80/facts/pork-products/2195/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: ground veal, raw". 2 Haziran 2009 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20090602044533/http://www.nutritiondata.com:80/facts/lamb-veal-and-game-products/4615/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: beef liver, raw". 6 Mays 2009 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20090506065907/http://www.nutritiondata.com:80/facts/lamb-veal-and-game-products/4671/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: whiting, raw". 25 ubat 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100225110851/http://www.nutritiondata.com:80/facts/finfish-and-shellfish-products/4155/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: beef liver, raw". 11 Ocak 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100111184241/http://www.nutritiondata.com:80/facts/beef-products/3468/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: ground beef, raw". 2 Nisan 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100402182256/http://www.nutritiondata.com:80/facts/beef-products/10526/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: butter". 30 Mart 2010 tarihinde kaynandan arivlendi. http://web.archive.org/web/20100330023826/http://www.nutritiondata.com:80/facts/dairy-and-egg-products/133/2. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- ^ "Nutrition data: fish". http://www.nutritiondata.com/foods-fish%20raw015000000000000000000.html. Eriim tarihi: 2009-03-19.
- Lipitler
- Steroller